Psikoz Nedir?
Psikoz, halüsinasyonlar, sanrılar, düzensiz düşünme ve anormal davranışlar gibi bir dizi semptomla işaretlenen, gerçeklikle temas kaybı ile karakterize edilen zihinsel bir durumu ifade eder (American Psychiatric Association, 2013). Bireyin günlük yaşamında işlev görme yeteneğini önemli ölçüde etkileyebilen ciddi bir akıl hastalığı olarak kabul edilir.
Psikozun şizofreni, şizoaffektif bozukluk, sanrısal bozukluk ve madde kaynaklı psikoz gibi çeşitli alt tipleri vardır. Psikozun kesin nedenleri tam olarak anlaşılamamıştır, ancak araştırmalar genetik, çevresel ve nörobiyolojik faktörlerin bir kombinasyonunun söz konusu olabileceğini düşündürmektedir.
Lancet Psychiatry dergisinde yayınlanan bir çalışmaya göre, genel nüfusun yaklaşık %3'ü hayatlarının bir döneminde psikotik bir dönem yaşayacaktır (McGrath ve ark., 2019). Bununla birlikte, ailede psikoz öyküsü veya travma öyküsü gibi belirli risk faktörlerine sahip bireyler arasında yaygınlık daha yüksektir.
Psikoz, hem pozitif hem de negatif semptomlar dahil olmak üzere bir dizi semptoma neden olabilen bir ruh sağlığı durumudur. Pozitif semptomlar normal davranış ve deneyimlerin aşırılığı veya çarpıtılması ile karakterize edilirken, negatif semptomlar normal davranış ve deneyimlerin kaybı veya azalması ile karakterize edilir (American Psychiatric Association. (2013).
Psikoz Belirtileri Nelerdir?
Pozitif Belirtiler:
Halüsinasyonlar: Sesler duymak veya olmayan şeyleri görmek gibi dış uyaranlara dayanmayan duyusal deneyimler.
Sanrılar: Kişinin takip edildiği inancı gibi gerçeğe dayanmayan inançlar.
Dağınık düşünme ve konuşma: Düşünceleri organize etmede ve tutarlı bir şekilde konuşmada güçlük.
Anormal hareketler: Yüz buruşturma veya tekrarlayan hareketler gibi kasıtlı olmayan istemsiz hareketler.
Negatif Belirtiler:
Düz duygulanım: Yüz ifadelerini göstermemek veya monoton bir sesle konuşmak gibi duygusal ifade eksikliği.
Alogia: Daha az sıklıkta konuşmak veya daha az kelime kullanmak gibi konuşmada azalma.
Avolisyon: Aktivitelere karşı motivasyon veya ilgi eksikliği.
Anhedoni: Zevk veya keyif alma yeteneğinin azalması.
Psikozu olan tüm bireylerin bu semptomların hepsini yaşamayacağını ve semptomların şiddeti ve süresinin bireyler arasında büyük farklılıklar gösterebileceğini unutmamak önemlidir. Ayrıca, depresyon veya anksiyete gibi diğer ruh sağlığı sorunları da bu semptomlardan bazılarına neden olabilir, bu nedenle doğru bir teşhis için bir ruh sağlığı uzmanına danışmak önemlidir (NIMH, 2016)
Aile ve ikiz çalışmaları, psikoz gelişiminde genetik bir bileşen olduğunu göstermiştir. Araştırmalar, bir bireyin psikoz geliştirme yatkınlığını artırmada birden fazla genin rol oynayabileceğini öne sürmektedir (Misiak ve ark., 2017).
Çocukluk döneminde yaşanan travma, istismar ve ihmal, yaşamın ilerleyen dönemlerinde psikoz geliştirme riskinin artmasıyla ilişkilendirilmiştir (Varese ve ark., 2012). Madde bağımlılığı, stres ve sosyal izolasyon gibi diğer çevresel faktörler de psikoz riskinin artmasıyla ilişkilendirilmiştir.
Psikozlu bireylerde beyin yapısı ve işlevinde anormallikler bulunmuştur. Araştırmalar, prefrontal korteks ve hipokampus gibi psikoz gelişiminde rol oynayabilecek belirli beyin bölgelerini tanımlamıştır (Howes & Murray, 2014).
Esrar, kokain ve amfetaminler gibi bazı maddeler, bazı bireylerde geçici psikotik semptomlara neden olabilir. Bu, madde kaynaklı psikoz olarak bilinir. Bu faktörler bir bireyin psikoz geliştirme riskini artırabilirken, bunları deneyimleyen her bireyde mutlaka psikoza neden olmadıklarına dikkat etmek önemlidir.
Psikoz Türleri Nelerdir?
Her birinin kendine özgü semptomları ve özellikleri olan çeşitli psikoz alt tipleri vardır. Aşağıda en yaygın psikoz türlerinden bazıları verilmiştir (Amerikan Psikiyatri Birliği, 2013):
Şizofreni, sanrılar, halüsinasyonlar, düzensiz konuşma ve davranışlar ve bilişsel eksiklikler de dahil olmak üzere bir dizi semptomla karakterize kronik ve şiddetli bir zihinsel bozukluktur. Bu semptomlar genellikle sosyal, mesleki ve günlük işlevsellikte önemli bozulmalara neden olur.
Şizoaffektif bozukluk, şizofreni semptomlarını depresyon veya bipolar bozukluk gibi bir duygu durum bozukluğu semptomlarıyla birleştiren bir akıl hastalığıdır. Şizoaffektif bozukluğu olan bireyler sanrılar, halüsinasyonlar, düzensiz konuşma ve davranışların yanı sıra depresyon veya mani gibi duygu durum belirtileri yaşayabilir.
Sanrısal bozukluk, gerçekliğe dayanmayan ancak inançla sahip olunan inançlar olan bir veya daha fazla ısrarlı ve tuhaf olmayan sanrıların varlığı ile karakterize edilen bir akıl hastalığıdır. Bu sanrılar önemli sıkıntılara ve sosyal ve mesleki işlevsellikte bozulmaya neden olabilir.
Madde kaynaklı psikoz, uyuşturucu veya alkol gibi belirli maddelerin kullanımıyla tetiklenen geçici bir psikotik dönemi ifade eder. Madde kaynaklı psikozun belirtileri arasında halüsinasyonlar, sanrılar, düzensiz konuşma ve davranışlar ve bilişsel eksiklikler yer alabilir.
Kısa psikotik bozukluk, halüsinasyonlar, sanrılar ve düzensiz konuşma ve davranış gibi psikotik semptomların aniden başlamasıyla karakterize kısa süreli bir akıl hastalığıdır. Belirtiler tipik olarak bir aydan kısa sürer ve kısa psikotik bozukluğu olan bireyler genellikle tamamen iyileşir.
Psikoz Teşhisi Nasıl Konur?
Psikoz teşhisi, kişinin semptomlarının, tıbbi geçmişinin ve durumun gelişimine katkıda bulunabilecek diğer faktörlerin kapsamlı bir değerlendirmesini içerir. Aşağıda psikoz teşhisi ile ilgili bazı adımlar yer almaktadır:
Psikoz teşhisinde ilk adım tipik olarak bir ruh sağlığı uzmanıyla yapılan klinik görüşmedir. Klinisyen kişiye semptomları, tıbbi geçmişi ve durumuna katkıda bulunabilecek diğer faktörler hakkında sorular soracaktır. Klinisyen ayrıca kişinin semptomlarına neden olabilecek herhangi bir tıbbi durumu ekarte etmek için fiziksel bir muayene de yapabilir.
Psikoz teşhisi koymak için klinisyen, Amerikan Psikiyatri Birliği tarafından yayınlanan Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı'nda (DSM-5) belirtilen tanı kriterlerini kullanacaktır. Bu kriterler, belirli semptomların varlığını ve tanı için gereken semptomların süresini ve şiddetini belirtir.
Nöropsikolojik testler gibi psikometrik değerlendirmeler, kişinin bilişsel işleyişini değerlendirmek ve semptomlarına katkıda bulunabilecek herhangi bir eksiklik veya bozukluğu belirlemek için kullanılabilir. Kan testleri veya beyin görüntüleme taramaları gibi laboratuvar testleri, kişinin semptomlarına neden olabilecek herhangi bir tıbbi durumu ekarte etmek için kullanılabilir.
Kişinin semptomlarına katkıda bulunabilecek altta yatan tıbbi durumları ekarte etmek için birinci basamak hekimleri veya nörologlar gibi diğer sağlık hizmeti sağlayıcılarıyla işbirliği yapılması da gerekebilir.
Psikoz Tedavisi
Psikoz tedavisi tipik olarak ilaç ve psikoterapinin bir kombinasyonunu içerir. Aşağıda psikoz için en yaygın tedavilerden bazıları verilmiştir (NIMH, 2016):
Antipsikotik ilaçlar genellikle sanrılar ve halüsinasyonlar gibi psikoz semptomlarını tedavi etmek için kullanılır. Bu ilaçlar beyindeki dopamin reseptörlerini bloke ederek çalışır ve bu da psikotik semptomların şiddetini azaltabilir. İki ana antipsikotik ilaç türü vardır: tipik ve atipik. Tipik antipsikotik ilaçlara örnek olarak haloperidol ve klorpromazin, atipik antipsikotik ilaçlara örnek olarak ise risperidon ve olanzapin verilebilir.
Bilişsel davranışçı terapi (BDT) gibi psikoterapi, psikoz tedavisinde yardımcı olabilir. BDT, kişinin sanrılarını ve diğer çarpıtılmış düşüncelerini tanımlamasına ve bunlara meydan okumasına yardımcı olmanın yanı sıra semptomları yönetmek için başa çıkma becerileri ve stratejileri öğretmeye odaklanır.
Bazı durumlarda, kişinin güvenliğini sağlamak ve yoğun tedavi sağlamak için hastaneye yatış gerekli olabilir. Bu durum özellikle şiddetli semptomlar yaşayan ya da kendileri veya başkaları için tehlike oluşturabilecek bireyler için geçerlidir.
Aile terapisi, aile üyelerinin durum hakkında eğitilmesinde ve psikozlu kişiye destek sağlanmasında yardımcı olabilir. Bu aynı zamanda aile stresini azaltmaya ve aile içi iletişimi geliştirmeye yardımcı olabilir.
Sosyal beceri eğitimi, kişinin başkalarıyla etkileşime girme ve sosyal durumlarda işlev görme becerisini geliştirmede yardımcı olabilir. Bu, iletişim becerilerinin, problem çözme stratejilerinin ve stres ve kaygıyı yönetmek için başa çıkma becerilerinin öğretilmesini içerebilir.
Bilişsel davranışçı terapi (BDT) psikoz tedavisinde etkili olabilen bir psikoterapi türüdür. BDT'nin psikozla çalışırken kullanılabileceği bazı yollar aşağıda verilmiştir (National Institute for Health and Care Excellence, 2014):
BDT, psikozlu kişilerin sanrılar ve halüsinasyonlar gibi çarpıtılmış inançlarını tanımlamalarına ve bunlara meydan okumalarına yardımcı olabilir. Terapist, bu inançların lehine ve aleyhine olan kanıtları keşfetmek ve daha gerçekçi ve dengeli düşünme yolları geliştirmek için kişiyle birlikte çalışır.
BDT, psikozlu kişilerin semptomlarını yönetmek için başa çıkma becerileri geliştirmelerine de yardımcı olabilir. Bu, stres ve kaygıyı yönetme, halüsinasyon ve sanrıların etkisini azaltma ve iletişim ve problem çözme becerilerini geliştirme stratejilerini içerebilir.
Davranışsal deneyler, psikoz için BDT'nin önemli bir bileşenidir. Bunlar, kanıt toplamak ve olumsuz veya çarpıtılmış düşüncelere meydan okumak için güvenli ve kontrollü bir ortamda farklı inanç ve varsayımların test edilmesini içerir.
BDT, psikozlu kişilerde nüksün önlenmesinde de yardımcı olabilir. Bu, bir nüks önleme planı geliştirmeyi, semptomlar için tetikleyicileri tanımlamayı ve ortaya çıktıklarında semptomları yönetmek için stratejiler öğrenmeyi içerebilir.
BDT, psikozlu kişiler için özellikle yararlı olabilecek bir grup formatında verilebilir. Grup terapisi destekleyici ve yargılayıcı olmayan bir ortam sağlar ve ayrıca sosyal destek ve benzer deneyimler yaşamış diğer kişilerle bağlantı kurma fırsatları sağlayabilir.
Hazırlayan: Yankı Beste ŞEN
Düzenleyen: Sefa ÖZNE
Kaynaklar
American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Arlington, VA: American Psychiatric Publishing.
Howes, O. D., & Murray, R. M. (2014). Schizophrenia: an integrated sociodevelopmental-cognitive model. The Lancet, 383(9929), 1677-1687.
McGrath, J. J., Saha, S., Lim, C. C. W., Aguilar-Gaxiola, S., Alonso, J., Andrade, L. H., ... & Borges, G. (2019). The association between psychotic experiences and disability: results from the WHO World Mental Health Surveys. The Lancet Psychiatry, 6(1), 54-62.
Misiak, B., Krefft, M., Bielawski, T., Moustafa, A. A., Sąsiadek, M. M., & Frydecka, D. (2017). Toward a unified theory of childhood trauma and psychosis: A comprehensive review of epidemiological, clinical, neuropsychological and biological findings. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 75, 393-406.
National Institute of Mental Health. (2016). Psychosis.
Varese, F., Smeets, F., Drukker, M., Lieverse, R., Lataster, T., Viechtbauer, W., ... & Bentall, R. P. (2012). Childhood adversities increase the risk of psychosis: a meta-analysis of patient-control, prospective-and cross-sectional cohort studies. Schizophrenia Bulletin, 38(4), 661-671.
Comments